Karadenizlilerin atmaca tutkusu

Yırtıcı bir kuş türü olan atmacanın, kanatları geniş ve kısa, bacakları ve kuyrukları ise uzun. Bu özelliği sayesinde, avlarına büyük bir hızla erişebiliyorlar. Çalıların ve sık ağaçların arasında ustaca manevra yapabiliyorlar.

Bu özelliklerini keşfeden Doğu Karadeniz halkı, yüzyıllardır atmacadan yararlanıyor. Bölgede tarımın çok gelişmediği, çayın olmadığı dönemlerde yani 80 yıl kadar önce arazide sadece pirinç ve mısır yetiştirilebilirmiş. Doğu Karadeniz halkı da karnını doyurmak için bu bitkileri yemeye gelen bıldırcınları avlayarak et ihtiyacını giderirmiş. Av tüfeklerinin henüz icat olmadığı ve daha sonra yaygınlaşmadığı dönemlerde bölge halkı avcılık yapabilmek için atmacaları kullanmış.

Atmaca, yakalanması oldukça zor olan bir kuş türü.  Atmacayı yakalayabilmek için önce dana burnu adı verilen böcek yakalanıyor. Bu böceği Gaço kuşu veya ciceğen dedikleri örümcek kuşunu avlamak için kullanıyorlar. Örümcek kuşu ise atmacanın en sevdiği kuş.

Atmacaların göç yolları üzerinde, yüksek tepelere tente adını verdikleri, otlardan inşaa ettikleri bir kulübe yapıyorlar. Bu kulübenin önüne ise büyük bir ağ geriyorlar. Atmaca sürüsünü havada gördüklerinde ise ağın arkasından daha önce yakalayarak evcilleştirdikleri gaço kuşunu uçuruyorlar. Atmaca, gaço kuşunu yakalamak için geldiğinde ise ağa yakalanıyor. Bu döngü bazen haftalarca sürebiliyor.

Yılda 2 tane yakalanabiliyor

Atmaca avcılığı bölgede avcılık sertifikasıyla yapılabiliyor. Yasalar gereği avcılara yılda 2 adet atmaca yakalama izni veriliyor. Yakalanan atmacalardan birisi tekrar doğaya salınıyor. Beğendikleri atmacayı ise tutarak avcılık için eğitiyorlar. Aslında eğitim dedikleri atmacayı insana alıştırmak. Evlerin baş köşesinde besledikleri atmaca, araziye çıktığında ise genlerine kodlanmış iç güdüleriyle avcılıktaki ustalığını sahibine gösteriyor ve çalıların arasında kalkan bıldırcını yakalıyor.  

Bugün Doğu Karadeniz bölgesinde atmacacılık Hopa-Rize arasında yapılıyor. Hemen hemen her ilçede bir atmaca derneği bulunuyor. Bu dernekler yılda 2 kez kurs düzenleyip, atmaca avlamayı ve atmacayı avcılıkta kullanmanın sırlarını meraklılarına öğretiyorlar. Atmaca avcısı olabilmek için usta atmacacılık eğitimi sertifikası ve avcılık belgesi şart. Bölgede bir yaşına kadar olan kuşlara atmaca, bir yaşının üzerindekilere ise ‘tüylek’ deniyor. Atmacanın iyi bir avcı olması için tüylek olması gerektiği, yani bir yaşını aşmış olması gerektiği anlatılıyor.

Bölgedeki Atmaca derneklerinin en aktifi Rize’nin Pazar ilçesindeki, Pazar Avcılık ve Atmacacılık Derneği. 350-400 arası üyesi bulunan derneğin başkanı Kamil Görmüş, eskiden et satın almaya gücü yetmeyen bölge insanının, atmacayı bıldırcın avında kullanmak için eğittiğini anlattı.

Atmacacılık merakının dedesinden geçtiğini, dedesinin de onun dedesinden öğrendiğini anlatan Görmüş, şimdi bu sevdayı çocuklarına öğrettiğini, kısmet olursa torunlarına da öğretmek istediğini ifade etti.

Pazar’daki dernek lokalinde bizi misafir eden, daha sonra ise köylerdeki avcılık meraklılarıyla bizi tanıştıran Kamil Görmüş, 46 yaşında ve 16 yaşından bu yana atmacacılık yapıyor. "Birçok bölge insanı atmacayı sadece yakalamayı ve ona bakmayı seviyor. Özellikle yaşlılar yakaladıkları atmacayı birkaç gün sevdikten sonra doğaya geri salıyorlar.” diyor.

Atmacacılığın kendileri için önemli bir kültür ve spor olarak görüldüğünü ifade eden Görmüş, avcıların yakalanan atmacalara çocukları gibi baktığını, yağsız ve sinirsiz etle beslediğini, köy yumurtası yedirdiğini söyledi. Görmüş: “Her evin başköşesinde atmacanın bir tüneği bulunur. Bu kültürü anlatmak bizim için de çok zor ama yaşatmak çok önemli. Dedelerimizden ve babalarımızdan atmaca hikayeleri dinleyerek büyüdük. Atmaca sevgisi ile büyüdüğümüz için atmaca bizim için bir hastalık oldu” dedi.

Bu yırtıcı kuşu yakalamanın kolay olmadığını vurgulayan Atmacacılar Derneği Başkanı Kamil Görmüş şu bilgileri verdi:

"Bazen günlerce sabırla beklemeniz gerekir. Göç dönemlerinde birçok yırtıcı kuş bölgemizden geçer. Biz atmacayı kanat çırpışından tanırız ve diğer kuşlara örümcek kuşunu göstermeyiz. Ayrıca atmacanın erkeği değil dişisi makbuldür. Çünkü dişi atmaca daha çevik daha hızla ve avcı bir kuştur. Atmacayı diğer kuşlardan ayırmak için büyük bir ustalık gerekir. Usta bir avcı kilometrelerce öteden doğanı şahini ve atmacayı birbirinden ayırır. Atmacacılık biz lazlar arasında çok yaygındır. Sadece Rize ve Artvin yöresinde yapılmaktadır. Diğer bölgeler bilmez."

Kamil Görmüş, Pazar Avcılık ve Atmacacılık Derneği Başkanı olarak, bu kültürü yanlış tanıdıklarını söylediği doğa bilimcilere ve hayvanları koruma derneklerine ise bir çağrı yaptı:

“Doğa bilimciler ve hayvanları koruma dernekleri bizim bu kültürümüzü anlamıyorlar. Bizim atmacalara zarar verdiğimizi düşünüyorlar. Biz atmacalara zarar vermiyoruz. Kültürümüzü yaşatmaya çalışıyoruz. Yakaladığımız atmacaların bir tek tüyüne bile zarar gelmemesi için küçük bir çocuğa davranır gibi davranıyoruz. Doğa derneklerine buradan seslenmek istiyorum. Gelip bizimle birlikte atmaca avına çıksınlar atmacalara nasıl davrandığımızı görsünler. Onlarla birlikte atmacaları inceleyelim. Atmaca hastalıklarını araştıralım. Kültürümüzü yanlış tanımasınlar. Tekrar söylüyorum biz doğadaki hiçbir canlıya zarar vermiyoruz. Kültürümüzü yaşatmaya çalışıyoruz. Gelsinler birlikte kuş gözlem evleri kuralım. Bizim atmacayı vurduğumuzu zannediyorlar. Oysa bizim atmacaya verdiğimiz değerden haberleri yok.”